تحلیلی بر مبانیِ عقل در قلمرو شریعت از دیدگاه فقهایِ شیعه قرنِ چهارم تا هفتم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فقه و اصول، دانشکده فقه و اصول، حوزه علمیه قم، ایران

2 حوزه علمیه خواهران، جامعه الزهرا، قم، ایران.

چکیده

گستره و قلمرو شریعت اسلامی که در برگیرندة مسائل عبادی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، نظامی، قضایی و ... است، همواره و از دیدگاه‌های گوناگون توسط اندیشمندان اسلامی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. در همین راستا، برخی از فقیهان و اندیشمندان اسلامی، بر روی نص کتاب و روایات تمرکز نموده و در استنباطات فقهی خویش، چندان توجّه و تأکیدی بر نقش عقل نداشته­اند. امّا در نقطة مقابل، گروهی از فقیهان و اندیشمندان اسلامی، در عین بهره­گیری از کتاب و روایات معصومین (ع)، بر نقش مهم عقل در تعیین قلمرو شریعت و کشف و استنباط احکام اسلامی تأکید نموده و به قاعدة «ملازمة عقل و شرع» نیز دست یافته­اند. با توجّه به این مطلب، پرسش محوری این است که عقل چه نقشی در تعیین قلمرو شریعت و استنباط احکام فقهی دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، بررسی آرای فقهای قرون چهارم تا هفتم هجریِ قمری از ارزش بالایی برخوردار است؛ زیرا عالمان برجسته و اندیشمندان اسلامی عمدتاً در این سده­ها به بیان دیدگاه­های خود در این حوزه پرداخته­اند. از این رو، در این تحقیق، که بر پایه­های داده­های گردآوری­شده از روش پژوهش کتابخانه­ای و اَسنادی و به­صورت توصیفی – تحلیلی انجام شده، به واکاوی مبانی فقهیِ فقیهان برجستة این دوره یعنی شیخ صدوق، شیخ طوسی، ابن ادریس و محقق حلی پرداخته شده و  نتیجه‌گیری شده است که اگرچه در این دوران اختلاف ­ظرهایی در میان فقیهان عظام وجود داشت ولی بیشتر فقها به صحت و جایگاه عقل در قلمرو شریعت و استنباط احکام اسلامی باور و تأکید جدّی داشتند.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن ادریس، محمد. السرائر. قم: نشر اسلامی، چاپ اول، 2005م.
اعرافی، علی‌رضا. قلمرو دین و گستره شریعت. قم: نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
دوانی، علی. سیری در زندگی شیخ طوسی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1386ش.
سید مرتضی. جوابات المسائل الموصلیات. تهران: نشر میراث مکتوب، چاپ اول، 1997م.
سید مرتضی. رسائل الشریف المرتضی. تهران: نشر میراث مکتوب، چاپ اول، 1997م.
شجریان، مهدی. مقاله‌ی بررسی گستره شریعت از منظر دیدگاه‌های رایج در مصالح و مفاسد واقعیه. مجله کلام اسلامی، شماره ۱۰، سال ۱۳۹۴ش.
صدوق، محمد بن علی. الاعتقادات. قم: جامعه مدرسین، چاپ چهارم، 1985م.
........................... التوحید. قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1975.
...........................  کمال الدین و تمام النعمه. قم: جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1985.
........................... من لایحضره الفقیه. قم: جامعه مدرسین، چاپ سوم، 1985م.
طباطبایی، علامه. تفسیر المیزان. تهران: انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴.
طبرسی، شیخ. تفسیر مجمع‌البیان. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵.
................ عدة الاصول. قم: مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1375ش.
................ عدة الاصول. قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ سوم، 2002م.
عقاد، عباس محمود. تفکر از دیدگاه اسلام. قاهره: دارالکتب المصریه، چاپ اول، 1995.
علیدوست، ابوالقاسم. فقه و عرف. قم: موسسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
الفاخوری، حنا و الجر، خلیل. تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. بیروت: دارالفکر العربی، چاپ دوم، 1999م.
فضائلی، محمد حسین. مقاله‌ی گستره شریعت و نقش عرف در حقوق اسلامی. مجله فقه و حقوق اسلامی، شماره ۸، سال ۱۳۹۲ش.
کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۳.
گرجی، ابراهیم. شیخ طوسی و عدة الاصول. تهران: نشر دانشگاه تهران، چاپ اول، 2015م.
مصباح یزدی . محمد تقی. قلمرو شریعت. تهران: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
مظفر، محمدرضا. الدرر الکلامیه فی شرح العقاید الإمامیة. قم: موسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰.
مفید، شیخ. اوائل المقالات. قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، 2007م.