نقش مسئولیت ‌پذیری اجتماعی در توسعه و استحکام مصالح عمومی مبتنی بر منابع فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

مسئولیت‌پذیری اجتماعی به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین اخلاق اجتماعی و زمینه­ساز تمدن نوین اسلامی، نه صرفاً یک قرارداد اجتماعی یا توصیه اخلاقی در فرهنگ بومی و یا اصل کلیدی در اسناد بین‌المللی توسعه پایدار، بلکه تکلیفی شرعی و عقلانی است که بر مبانی فقهی استوار می­باشد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، به واکاوی مبانی فقهی مسئولیت­پذیری اجتماعی پرداخته است. در این راستا، ادله اربعه (کتاب، سنت، عقل و اجماع) به‌عنوان منابع اصلی استنباط مورد بررسی قرار گرفته و قواعد فقهی همچون لاضرر، اتلاف، تسبیب، غرور، احسان و نفی سبیل به‌عنوان پشتوانه‌های اصلی آن تحلیل شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که مسئولیت‌پذیری اجتماعی در فقه شیعه، تکلیفی الزام‌آور برای حفظ نظام اجتماعی و تحقق عدالت عمومی در سطح فردی، اجتماعی و حتی حکومتی نقش‌آفرین است و در طول تاریخ در قالب نهادهایی چون حسبه، وقف و تکافل و پرورش شهروندانی مسئول، متعهد و فعال تجلی یافته است. همچنین، این مفهوم در عصر حاضر می‌تواند چارچوبی کارآمد برای پاسخ به چالش‌های اقتصادی (عدالت در توزیع ثروت و منع احتکار)، فرهنگی و رسانه‌ای (مبارزه با شایعات و ترویج ارزش‌های اخلاقی)، زیست‌محیطی (صیانت از منابع طبیعی بر اساس قاعده لاضرر) و حکمرانی (پاسخگویی، شفافیت و عدالت اجتماعی) فراهم آورد. نتیجه پژوهش آن است که مسئولیت‌پذیری اجتماعی در فقه امامیه، الگویی جامع برای توسعه و استحکام مصالح عمومی فراهم می‌آورد و می تواند زمینه ساز تحقق عدالت اجتماعی، همبستگی انسانی و افزایش سرمایه اجتماعی در دنیای معاصر باشد.

تازه های تحقیق

قرآن کریم.

اعرافی، علیرضا، و شهامت، احمد. (1393). وظایف خانواده در تعلیم قرآن به فرزندان؛ بررسی فقهی. مطالعات فقه تربیتی، (2)، ۷–۳۲.

اعرافی، علیرضا، و ابراهیمی، جواد. (1396). روش‌های زمینه‌ساز تربیت اجتماعی فرزندان؛ حکم فقهی. مطالعات فقه تربیتی، (8)، ۱۱۵–۱۴۰.

جوادی ندوشن، حمیدرضا، طرقی، مجید، و شکوری، حسن. (1402). وظیفۀ نظارتی حکومت اسلامی در تربیت اعتقادی شهروندان مسلمان. مطالعات فقه تربیتی، (20)، ۳۳–۵۷.

جوهری، اسماعیل بن حماد. (1404 ق). تاج اللغة و صحاح العربیه (احمد عبدالغفور عطار، محرر). دار العلم للملایین.

حاجی زاده، مهین، و آورجه، محی الدین. (1393). مسئولیت پذیری اجتماعی در قرآن کریم با تاکید بر دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان. تفسیر پژوهی اثری، (1)، ۱۲۵–۱۵۵.

حسینی، زهرا، ایزدی، مهشید، وکیلی، نجمه، و انصاریان، فهیمه. (1397). بررسی بعد اجتماعی مسئولیت‌پذیری از منظر قرآن و اسلام. فصلنامه مطالعات قرآنی، (34)، ۲۷۹–۳۰۴.

سبحانی‌نژاد، مهدی، و نجفی، حسن. (1393). تحلیل ابعادشناسانه مسئولیت‌پذیری در سبک زندگی اسلامی. سراج منیر، (16)، ۱۵۱–۱۷۰.

شرف الدین، سید حسین، حسینی زاده، سیدعلی، و ابراهیمی، ایمان. (1399). تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی (با تاکید بر دیدگاه های آیت الله مصباح یزدی). معرفت فرهنگی اجتماعی، (45)، ۲۱–۳۸.

شفیعی، صابر، علیدادی، فرامرز، و زاده صفری، صغری. (1400). بررسی مسئولیت پذیری دانش آموزان. مطالعات و تحقیقات در علوم رفتاری، ۳(6)، ۶۶–۷۴.

صانعی، ابوذر. (1396). روش‌های تأدیب کودک از نظر فقه و روان‌شناسی. مطالعات فقه تربیتی، ۴(8)، ۹۱–۱۱۴.

صفایی، حسین، و امامی، اسدالله. (1374). حقوق خانواده (قرابت و نسب و آثار آن). مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

علوی نژاد، سیدحیدر. (1382). حق و تکلیف در نگاه قرآن. پژوهش‌های قرآنی، (35 و 36)، ۳۱–۴۸.

قنبری کرمانشاهی، ثریا، شفیعی دارابی (مازندرانی)، سیدمحمد، و عسگری، علیرضا. (1401). بررسی راهبرد فقهی امر به معروف و نهی از منکر در کاهش آسیب های اجتماعی با تاکید بر راهکارهای احیا و ترویج این فریضه الهی. پژوهش های فقهی، (2)، ۵۸۷–۶۱۱.

لطیف مطهری، محمد. (1403). وظیفه حکومت اسلامی در تربیت سیاسی جامعه از دیدگاه فقه امامیه. مطالعات فقه تربیتی، (21)، ۲۶۵–۲۹۰.

محمدی نیا، امید، و کرامتی معز، هادی. (1403). مبانی فقهی و حقوقی مسئولیت مدنی دولت در قبال فیلترینگ (پالایش) شبکه های اجتماعی مجازی. پژوهش های تطبیقی فقه، حقوق و سیاست، (4)، ۲۲۳–۲۳۸.

محمدی، محسن، نیکفرجام، زهره، و عارف نیا، طیبه. (1403). مسئولیت حکومت در جلوگیری از حرام اجتماعی؛ ادله فقهی و راهکارها. مطالعات فقه تربیتی، (22)، ۲۳۱–۲۵۴.

مومنی، عابدین، و کلباسی، محمدابراهیم. (1396). مبانی فقهی وجوب تربیت. مطالعات فقه تربیتی، (8)، ۱۴۱–۱۶۸.

مهدوی، اصغرآقا. (1394). نگاهی دیگر به قاعده لاضرر. پژوهش نامه فقه اجتماعی، (6)، ۱۲۳–۱۴۱.

شیخ طوسی، محمد بن حسن. (1400 ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. مؤسسة الإمام الهادی(ع).

کلیدواژه‌ها